90 TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN VE LOZAN’IN 100. YILINA ARMAĞAN olamaz, olursa inkıta-ı müzakere mucib olur denilerek, Lozan’da Ermeni sorunuyla ilgili istek ve baskıların kesinlikle kabul edilmeyeceği barış anlaşmasının yapılmaması pahasına kesin bir şekilde ifade edilmiştir. Hatta bu talimatın dokuzuncu maddesinde ekalliyetlerin mübadele edilmesi gerektiği belirtilerek dolaylı olarak Anadolu’da yaşayan Ermeniler için de mübadele esas kabul edilmiştir.19 Ermeni heyeti, Lozan Konferansı çalışmaları başlarken azınlıklara ve Ermenilere dair konuların görüşülmesi sırasında konferansa katılmak istemişler ve çok etkili faaliyetler yapmışlardır. Ermeniler, bir yandan Aharonyan ve Hadisyan öncülüğünde Ermeni Cumhuriyeti Heyeti, diğer yandan daha çok Taşnak Komitelerinin etkisiyle kurulmuş Noradunkyan ve Leon Paşalıyan liderliğinde Ermeni Millî Heyeti ile Lozan’da temsil ediliyorlardı. Bu heyetler birlikte hareket ederek, davalarını Lozan Konferansı’nda savunmak istiyorlardı. Heyetler, birleşik ve bağımsız bir Ermenistan’ın kurulmasını, bu mümkün olmazsa geçici bir çözüm olarak bir Ermeni yurdunun teşkiline çalıştılar. Bu amaçla büyük devletlerin yetkilileriyle görüşmeler yaparak kamuoyu oluşturmaya çalıştılar. 18 Ağustos 1922 tarihinde İngiltere, Fransa ve İtalya hükümetlerine birer mektup göndererek konferansa katılmak istediklerini bildirdiler, ancak üç gün sonra istekleri reddedildi. Cevap üzerine herhangi bir yılgınlık göstermeyen Ermeni heyeti 18 Ekim 1922’de tekrar İtilaf Devletlerine başvurdular. 13 Kasım 1922 tarihinde Lord Curzon, Ermeni heyetini dinlemek üzere konferansa davet etti.20 Bu heyetlerin bütün gayretleri Sevr’de elde ettikleri kazanımları Lozan’da devam ettirmekti. Heyet, göz önünde bulundurulması talebiyle Lozan Konferansına katılan devletlerin temsilcilerine bir muhtıra verdi.21 Bu muhtıraya göre; 1. Genel harp esnasında Ermeniler açık olarak müttefiklere karşı vazifelerini ifa etmişler ve bunlar tarafından iyi muharip ve müttefik millet olarak tanınmışlardır, 19 Atatürk’ün Milli Dış Politikası (Milli Mücadele Dönemine Ait 100 Belge 1919-1923), I, Ankara 1981, s. 494-498; Nitekim Ermenilerin değişimi konusunda İsmet Paşa’nın Heyet-i Vükela ile telgraflaşmaları hakkında bkz. Bilal N. Şimşir, Lozan Telgrafları ( 1922-1923), I, Ankara 1990, s. 172-176. 20 Ömer Turan, “ Lozan Barış Görüş Görüşlerinde Ermeni Sorunu”, Osmanlı’nın Son Döneminde Ermeniler, Ed. Türkkaya Ataöv, Ankara 2002, s. 201-202. 21 “Gizli ve Bilinmeyen Belgelerle Ermeni Meselesi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi Dün/ Bugün/ Yarın, (Mayıs 1970), s. 42- 53.
RkJQdWJsaXNoZXIy NzE2Njg1